مسیرهای آشنای سفرهای هوایی جهانی در آسمان بالای سرمان در حال ناپدید شدن‌اند. زمانی خلبان‌ها این مسیرهای سرراست بین‌قاره‌ای را طی می‌کردند، اما اکنون باید در آسمانی پرواز کنند که شبیه شیشهٔ شکسته است؛ میلیون‌ها پرواز فشرده در دالان‌هایی پرازدحام.
هم‌زمان، بخش‌های وسیعی از حریم هوایی در جهان یا به طرز ترسناکی خالی‌اند یا پر از موشک‌ها و پهپادهای در حال پرواز.
این تغییر اتفاقی نیست. گسترش جنگ‌ها، درگیری‌های منطقه‌ای و تشدید تنش‌های نظامی در سال‌های اخیر، آسمان جهان را از زمان جنگ سرد تاکنون این‌چنین خطرناک و غیرقابل پیش‌بینی نکرده بود.
از روسیه تا خاورمیانه و سراسر آفریقا، «مناطق پرواز ممنوع» چند برابر شده‌اند و این وضعیت صنعت هوانوردی بین‌المللی را دچار بحران کرده و اقتصاد، ایمنی و ردپای کربنی پرواز را دگرگون کرده است.
آشوب هوایی روسیه: وضعیت عادی جدید
اختلال اخیر در هوانوردی غیرنظامی روسیه با تصمیم شرکت هواپیمایی آئروفلوت برای لغو نزدیک به ۶۰ پرواز رفت‌وبرگشت در ۲۸ ژوئیه و ۷ پرواز دیگر در ۲۹ ژوئیه به‌وضوح نمایان شد. این اقدام عمده ناشی از یک نقص عمده در سیستم‌های فناوری اطلاعات بود که در نتیجه یک حمله سایبری رخ داد.
گروه‌های هکری حامی اوکراین با نام‌های Silent Crow و Cyber Partisans BY مسئولیت این حمله سایبری را برعهده گرفتند و اعلام کردند به شبکه داخلی آئروفلوت نفوذ کرده، به ارتباطات درون‌سازمانی دست یافته و هزاران سرور را نابود کرده‌اند.
این ادعا بعداً توسط دادستان کل روسیه تأیید و پرونده کیفری در این زمینه تشکیل شد.
در آغاز ژوئیه، اتفاق مهمی در فرودگاه‌های سراسر روسیه رخ داد. تنها در آخر هفته ۵ تا ۶ ژوئیه، بیش از دو هزار پرواز لغو یا با تأخیر انجام شد. دلیل این بحران، حملات پهپادی گسترده اوکراین بود که سبب بسته‌شدن بخش‌های وسیعی از حریم هوایی شد.
در فرودگاه شرمتیوو مسکو، مسافری به نام تاتیانا صحنه را «فاجعه» توصیف کرد. سالن‌ها مملو از جمعیت بودند، مسافران روی زمین دراز کشیده بودند و حتی امکانات ابتدایی مانند آب آشامیدنی نیز تمام شده بود. او گفت: «جایی برای نشستن نبود و مردم روی کاشی‌ها می‌خوابیدند.»
در سن‌پترزبورگ، کرایه تاکسی برای رفتن به مسکو (حدود ۷۰۰ کیلومتر) تا ۸۰ هزار روبل (۱۰۲۵ دلار) افزایش یافت چون بلیت‌های قطار به دلیل تعطیلی فرودگاه پولکوو به‌سرعت تمام شدند. تنها در روز ۶ ژوئیه، بیش از ۱۵ هزار مسافر در شرمتیوو سرگردان شدند و فرودگاه‌های کوچک‌تر مانند کالوگا، تامبوف و پسکوف نیز تمام عملیات خود را متوقف کردند.
مقام‌های دفاعی روسیه مدعی شدند که در آن شب تا ۱۲۰ پهپاد را رهگیری کردند که برخی فقط چند کیلومتر دورتر از مسکو سرنگون شدند. مسئولان بار دیگر «دخالت‌های خارجی» را دلیل بسته شدن مکرر حریم هوایی دانستند؛ رخدادی که اکنون عادی شده است.
از زمان آغاز تهاجم گستردهٔ روسیه به اوکراین در سال ۲۰۲۲، بیش از ۶۰۰ بار فرودگاه‌های این کشور بسته شده‌اند.
سرگردان در آسمان
اما اگر گیر افتادن در فرودگاه ناراحت‌کننده است، تصور کنید در آسمان گیر بیفتید. در ژوئن ۲۰۲۵، پس از حملهٔ موشکی جمهوری اسلامی ایران به پایگاه هوایی آمریکا در العدید قطر، کشورهای اطراف به‌سرعت حریم هوایی خود را بستند.
پرواز شرکت کانتاس از پرت به پاریس به‌مدت ۱۵ ساعت در آسمان چرخید و بدون فرود به استرالیا بازگشت. پرواز دیگری مجبور شد مسیر خود را به سمت سنگاپور تغییر دهد.
تنش‌های هند و پاکستان در مه ۲۰۲۵ منجر به بسته شدن دالان‌های کلیدی شد و پروازهای بین اروپا و جنوب شرق آسیا را به مسیرهایی طولانی‌تر و پرهزینه‌تر کشاند. زمان پروازها تا ۱۰ ساعت افزایش یافت و توقف‌های اضطراری برای سوخت‌گیری در فرودگاه‌هایی ناشناس به امری عادی تبدیل شد.
داده‌های فلایت‌رادار۲۴ نشان می‌دهد که خلبان‌ها اکنون در «دالان‌های فوق‌متراکم» پرواز می‌کنند؛ مسیرهایی باریک و پرازدحام با نواحی وسیع ممنوع در دو طرف. این تراکم خطر تصادف هوایی را افزایش می‌دهد و کنترلرهای ترافیک هوایی مجبورند هم‌زمان ده‌ها سناریوی پیچیده را مدیریت کنند.
بر فراز دریای سرخ، لیبی، سودان، سوریه و بخش‌هایی از آفریقای سیاه، پروازها به دلیل نگرانی‌های امنیتی بیشتر منحرف می‌شوند. کنترل ترافیک هوایی در این مناطق اغلب ضعیف یا کاملاً غایب است و خلبان‌ها مجبورند در میانه پرواز از کانال‌های قدیمی یا جایگزین برای هماهنگی استفاده کنند.
پیامدهای زیست‌محیطی و اقتصادی
این تغییر مسیرها هزینهٔ زیست‌محیطی زیادی به همراه دارد. بر اساس مطالعه‌ای جدید از دانشگاه ردینگ بریتانیا و مؤسسه پیر-سیمون لاپلاس فرانسه، تنها اجتناب از حریم هوایی روسیه باعث افزایش ۸.۲ میلیون تُن انتشار CO₂ در یک سال شد. این پروازها به‌طور متوسط ۱۳ درصد سوخت بیشتری مصرف کردند و مسیرهای اروپا-آسیا و آمریکای شمالی-آسیا بیشترین افزایش را تجربه کردند.
مطالعه‌ای جداگانه در سال ۲۰۲۴ توسط ویکتوریا ایواننیکووا، پژوهشگر برجسته هوانوردی در دانشگاه دوبلین، نشان داد که پروازهای تغییر مسیر داده‌شده از اروپا به آسیا اکنون تا ۳۹ درصد هزینه بیشتری برای سوخت دارند و تا ۴۰ درصد دی‌اکسیدکربن بیشتری تولید می‌کنند؛ ارقام فلج‌کننده برای صنعتی که تحت فشار شدید برای کاهش آلایندگی است.
برنده‌ها و بازنده‌ها در جنگ هوایی
شرکت‌های هواپیمایی چینی از فرصت استفاده کرده‌اند تا به حریم هوایی روسیه دست یابند. مسیرهای آن‌ها از اروپا به آسیا سریع‌تر و ارزان‌تر است و رقبا از غرب را کنار زده‌اند.
شرکت بریتیش ایرویز حتی در تابستان ۲۰۲۴ پرواز لندن-پکن و یکی از پروازهای روزانهٔ لندن-هنگ‌کنگ را به دلیل زیان سنگین لغو کرد.
شرکت فین‌ایر، حامل پرچم فنلاند، مزیت خود در اتصال اروپا به آسیا را از دست داد. پروازی که با خطوط هواپیمایی جونیائو چین تنها ۹ ساعت طول می‌کشید، اکنون با فین‌ایر بیش از ۱۲ ساعت به درازا می‌انجامد.
حتی شرکت‌های آمریکایی هم تحت فشار قرار گرفته‌اند. مثلاً یونایتد ایرلاینز مسیر مستقیم ۱۳ ساعته دهلی به نیوآرک را به سفری ۱۵ ساعته از طریق اروپا و خاورمیانه تغییر داده، چون آسمان روسیه بسته است. این سازگاری، هرچند واکنشی به بحران است، اما نشانگر تاب‌آوری صنعت هوانوردی است.
ایر ایندیا برای مدتی کوتاه سود برد، اما پس از محدودیت‌های جدید پاکستان در پی حمله تروریستی آوریل ۲۰۲۵ در کشمیر مورد مناقشه، موقعیت خود را از دست داد.
موشک‌ها در آسمان
در نزدیکی مناطق جنگی، آسمان دیگر صرفاً متعلق به هواپیماهای مسافری و تجاری نیست. فعالیت‌های نظامی مستقیماً با مسیرهای غیرنظامی همپوشانی دارند.
در فوریه، چین رزمایش دریایی بدون اطلاع قبلی در دریای تاسمان انجام داد. خلبان شرکت ویرجین استرالیا هشدار را از طریق یک فرکانس رادیویی بلااستفاده دریافت کرد و مجبور شد مسیر پرواز را تغییر دهد.
در دسامبر ۲۰۲۴، سامانه دفاع هوایی روسیه اشتباهی یک هواپیمای آذربایجان‌ایرلاینز را در قفقاز شمالی سرنگون کرد و هواپیما در نزدیکی آکتائو قزاقستان سقوط کرد. ۳۸ نفر از ۶۷ سرنشین جان باختند.
در موردی دیگر، یک هواپیمای باری متعلق به قرقیزستان در سودان توسط نیروهای شورشی سرنگون شد چون آن را با یک هواپیمای نظامی اشتباه گرفته بودند.
این‌ها اتفاقات استثنایی نیستند. پرواز پی‌اس۷۵۲ خطوط هوایی بین‌المللی اوکراین در سال ۲۰۲۰ با موشک‌های سپاه پاسداران انقلاب اسلامی سرنگون شد و پرواز ام‌اچ۱۷ خطوط هوایی مالزی در سال ۲۰۱۴ با موشک روسی بر فراز اوکراین ساقط شد. این دو فاجعه هشدارهایی تلخ بودند: هواپیماهای مسافری بیش‌ازپیش در معرض تبدیل‌شدن به تلفات جانبی هستند.
سیستم جهانی سفر هوایی، که زمانی نمونه‌ای از سرعت و ایمنی و اتصال بود، اکنون شبیه به شبکه‌ای پیچیده از منافع ژئوپولیتیکی شده است. هر درگیری تازه‌ای نقشه را بازترسیم می‌کند. هر بسته‌شدن، هر تغییر مسیر و هر ممنوعیت پرواز باعث تأخیر، افزایش آلایندگی و هزینه‌های بیشتر می‌شود.
