با میزبانی رئیس‌جمهور آمریکا در کاخ سفید، نخست‌وزیر ارمنستان نیکول پاشینیان و رئیس‌جمهور جمهوری آذربایجان الهام علی‌اف، دو کشور قفقاز جنوبی، روز جمعه ۱۷ مرداد گامی مهم برای پایان دادن به دهه‌ها مناقشه برداشتند؛ توافقی که در متن آن، دالان ترانزیتی بحث‌برانگیز «زنگزور» جایگاه ویژه‌ای دارد.
این راهگذر زمینی که اکنون نام رسمی «مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی» (TRIPP) به خود گرفته و در قلب توافق تازۀ واشینگتن قرار دارد، بیش از یک پروژه جاده‌ای است. این طرح ترکیبی از اهداف اقتصادی، محاسبات امنیتی و ملاحظات ژئوپلیتیک است که می‌تواند نقشۀ ترانزیت و توازن قوا در قفقاز جنوبی را برای دهه‌ها تغییر دهد.
حامیان پروژه می‌گویند مسیر زنگزور می‌تواند قفقاز و آسیای مرکزی را به اروپا متصل کند، بدون عبور از ایران یا روسیه، و ظرفیت ترانزیتی منطقه را چند برابر سازد. این مسیر، کوتاه‌تر از گذرگاه‌های فعلی از طریق گرجستان است و می‌تواند برای ارمنستان، جمهوری آذربایجان و شرکت‌های بین‌المللی درآمد قابل‌توجهی ایجاد کند.
اما مخالفان، به‌ویژه در تهران و مسکو، آن را بخشی از «جنگ کریدورها» می‌دانند که هدفش کنار گذاشتن ایران، روسیه و حتی چین از مسیرهای حیاتی ترانزیت است.
در مراسم روز جمعه، طرفین متعهد شدند همۀ درگیری‌ها را برای همیشه متوقف کنند، روابط دیپلماتیک و تجاری برقرار کنند و به حاکمیت و تمامیت ارضی یکدیگر احترام بگذارند. در کنار این، توافق‌های اقتصادی جداگانه‌ای با آمریکا به امضا رسید که حق توسعه و مدیریت مسیر زنگزور را به مدت طولانی به واشینگتن می‌دهد.
با وجود فضای مثبت مراسم امضا، مسیر واقعی پیش‌روی این پروژه همچنان پر از پیچ‌های سیاسی و امنیتی است.
واکنش‌ها به توافق تازه
در ایران، علی‌اکبر ولایتی، مشاور رهبر جمهوری اسلامی، هشدار داده بود که هر تلاشی برای ایجاد این دالان با «برخورد محکم ایران» مواجه خواهد شد و تهران آن را تهدیدی علیه مرز با ارمنستان و جایگاه ترانزیتی خود می‌داند.
وزارت امور خارجه ایران اما با لحنی ملایم‌تر، با صدور بیانیه‌ای با وجود این‌که این توافق صلح را «گامی مهم در تحقق صلح پایدار در منطقه» توصیف کرده اما نسبت به «پیامدهای منفی هرگونه مداخله خارجی به هر شیوه و شکلی، به ویژه در مجاورت مرزهای مشترک» ابراز نگرانی کرده است.
این بیانیه در ادامه هم نوشته است که وزارت خارجه ایران «باور دارد» این نوع توافق‌ها «باید با رعایت حاکمیت ملی و تمامیت ارضی کشورهای منطقه و بدون مداخلات خارجی باشد.»
عباس موسوی، سفیر پیشین ایران در باکو و معاون تشریفات رئیس‌جمهور، نیز ورود مستقیم دونالد ترامپ به موضوع روابط جمهوری آذربایجان و ارمنستان را «جالب، بودار و خطرناک» توصیف کرده است.
برخی تحلیلگران در ایران هم معتقدند که با احداث این کریدور، ناتو تا پشت مرزهای ایران و روسیه پیش خواهد آمد و این به معنای «خفگی ژئوپلیتیکی» برای ایران است. آنان در تحلیل‌های خود نوشته‌اند که سپردن حق توسعه و کنترل این شاهراه به آمریکا اقدامی هدفمند از سوی جمهوری آذربایجان و ترکیه برای دور زدن مخالفت‌های تهران است، به‌گونه‌ای که در صورت اعتراض عملی ایران، طرف اصلی نه باکو و نه آنکارا بلکه واشینگتن خواهد بود؛ موضوعی که مواجهه با آن را دشوارتر و پرمخاطره‌تر می‌کند.
به‌گفتۀ این تحلیلگران، حضور اقتصادی آمریکا در قفقاز جنوبی همواره پیوست‌های امنیتی و نظامی با خود به همراه دارد.
در روسیه، وزارت خارجه این کشور ایالات متحده را به «ربودن روند صلح» و بر هم زدن موازنۀ امنیتی منطقه متهم کرده است. در مقابل، ترکیه این توافق را «فرصتی تاریخی برای صلح و ثبات» دانسته و از آن استقبال کرده است.
دالان زنگزور چیست؟
زَنگِزور منطقه‌ای کوهستانی در جنوب ارمنستان (استان سیونیک) است که بین خاک اصلی جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان قرار دارد. ایدۀ ایجاد مسیر ترانزیتی از این نقطه به نخجوان و ترکیه، نخستین بار در توافق آتش‌بس ۲۰۲۰ با میانجی‌گری روسیه ذکر شد: ایجاد «اتصال امن» برای عبور آزاد شهروندان و کالاها بین دو بخش جمهوری آذربایجان.
ارمنستان که نزدیک به ۴۰ سال است توسط جمهوری آذربایجان و ترکیه محصور شده، همواره تأکید کرده هر مسیر ترانزیتی باید بخشی از فرآیند گسترده‌تر گشایش ارتباطات منطقه‌ای باشد و به حاکمیت، صلاحیت و تمامیت ارضی این کشور احترام بگذارد. مقام‌های ایروان ایده و حتی اصطلاح «کریدور فرامرزی» را رد کرده و آن را ادعای ارضی پنهان از سوی آذربایجان می‌دانند.
طبق توافق ۲۰۲۰، کنترل مسیرهای ترابری بین ارمنستان و آذربایجان باید در دست نیروهای مرزبانی اف‌اس‌بی روسیه باشد، اما پس از ناکامی نیروهای حافظ صلح روسیه در حفاظت از ارامنه منطقه طی حمله آذربایجان در سپتامبر ۲۰۲۳ و خروج آنان، ارمنستان از مسکو فاصله گرفته و به غرب نزدیک‌تر شده است.
توافق صلح؛ نقطه‌عطف یا مقدمۀ راهی طولانی؟
ارمنستان و جمهوری آذربایجان که از زمان فروپاشی شوروی دو جنگ بزرگ بر سر قره‌باغ کوهستانی را تجربه کرده‌اند، پس از جنگ ۴۴ روزه سال ۲۰۲۰ و خروج جمعیت ارمنی از قره‌باغ، روندی برای عادی‌سازی روابط آغاز کردند. متن نهایی توافق صلح از ماه مارس آماده بود، اما اختلاف بر سر چند شرط باکو، از جمله تغییر قانون اساسی ارمنستان و حذف ارجاع به اعلامیه استقلال ۱۹۹۰، مانع امضا شده بود.
باکو امضای توافق را مشروط به حذف اشاره به «اعلامیه استقلال» ۱۹۹۰ از قانون اساسی ارمنستان و انحلال «گروه مینسک» سازمان امنیت و همکاری اروپا کرده است.
«اعلامیه استقلال» به مصوبه وحدت ۱۹۸۹ میان ارمنستان شوروی و قره‌باغ اشاره دارد. گروه مینسک نیز با محوریت آمریکا، فرانسه و روسیه دهه‌ها برای حل مناقشه قره‌باغ تلاش می‌کرد.
ارمنستان عملاً با هر دو شرط موافقت کرده، اما تأکید دارد که تدوین قانون اساسی جدید در یکی دو سال آینده باید مسئله‌ای داخلی بماند و درخواست مشترک برای انحلال گروه مینسک می‌تواند همزمان با امضای توافق صلح انجام شود. با این حال، اینها تنها موانع توافق نهایی نیستند.
«مسیر ترامپ»؛ نسخۀ جدید با بازیگری آمریکا
در تابستان ۲۰۲۴ و پس از مذاکرات ابوظبی، پیشنهاد حضور آمریکا به‌عنوان توسعه‌دهنده و مدیر مسیر زنگزور مطرح شد. مقام‌های آمریکایی حتی از ایدۀ اجارۀ ۱۰۰ سالۀ این مسیر صحبت کردند.
در نسخۀ نهایی توافق کاخ سفید، مسیر با نام «مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی» معرفی شده و قرار است شامل جاده، خط‌آهن، خطوط نفت و گاز، و فیبر نوری باشد.
نخست‌وزیر ارمنستان ۱۶ ژوئیه تأیید کرد که آمریکا پیشنهاد کرده تردد افراد و کالا از سیونیک توسط یک شرکت آمریکایی اداره شود. ایروان اعلام آمادگی کرده ادارۀ مسیر را به یک طرف ثالث، از جمله یک شرکت آمریکایی یا شرکت مشترک تازه، واگذار کند، مشروط بر این‌که حاکمیت خود را بر تنها استان هم‌مرز با ایران حفظ کند.
پاشینیان گفت: «در این بحث، علاوه بر راه‌آهن و بزرگراه، دربارۀ خطوط لوله، شبکۀ برق، کابل‌های مخابراتی و زیرساخت‌های لازم برای مدیریت آن‌ها نیز صحبت می‌کنیم.»
الهام علی‌اف در مراسم گفت این مسیر «صفحه‌ای تازه از همکاری» خواهد بود و پاشینیان آن را «گامی برای نوشتن داستانی بهتر از گذشته» دانست. با این حال، جزئیات عملیاتی، از نحوه کنترل عبور تا مقررات مرزی، همچنان محل گفت‌وگوست.
کارشناسان از جمله لارنس بروئرز از چتم‌هاوس هشدار می‌دهند که هنوز «توافق صلح کامل» امضا نشده و تنها تعهد به امضا وجود دارد. اختلاف بر سر نحوۀ اجرای مسیر، نظارت مرزی و بازگشت برخی پناهجویان قره‌باغ همچنان پابرجا است.
دو بازیگر اصلی که می‌توانند مانع اجرای کامل توافق شوند، روسیه و ایران هستند؛ هر دو نفوذ و اهرم‌های متعددی در قفقاز دارند و از حضور آمریکا در سیونیک ناراضی‌اند.
